WGS zorgt voor ongecontroleerde inzet van data tegen onschuldige burgers

Wat is de WGS?
De WGS is een grote datawet die het mogelijk maakt dat talloze overheidsinstanties –gemeenten, inspecties, zorginstellingen, opsporingsdiensten, anti-fraudeorganisaties, controleorganen, enzovoorts- onderling datasets gaan delen, combineren en verwerken. Dit doen ze om zo het gedrag van burgers beter te kunnen volgen en voorspellen. Volgens de eenzijdige lezing van de Nederlandse overheid is het doel van deze exponentiële datadeeltjesversneller ‘een betere bestrijding van criminaliteit’.

Dat klinkt sympathiek maar achter de goede intenties schuilen grote risico’s.

Controledrang
Bovenal getuigt de wet van controledrang gebaseerd op wantrouwen jegens burgers. Wantrouwen jegens de burger, dat kennen we nog van de toeslagenaffaire. En het is voor de Nederlandse burger wrang om te weten, maar dat negatieve mensbeeld zit heel diep bij de overheid, zeker bij het ministerie van Justitie en Veiligheid, die de WGS heeft ontworpen. Zo speelde de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) van het ministerie onlangs inlichtingendienstje en bespioneerde deze dienst stiekem burgers. En dat is niet zomaar iets: ze overtraden daarmee de wet. Ook is het ministerie bijvoorbeeld uiterst vaag over het al dan niet gebruiken van de gezichtsherkenningstechnologie van het zeer omstreden Amerikaanse surveillancebedrijf Clearview. Ook deze zaak roept vragen op over de bescherming van onze privacy door de Nederlandse overheid.

Als data en digitale technologie gecombineerd worden met deze nieuwe wetgeving en zo een haast onbegrensd verlengstuk worden van wantrouwen, kan dit grote maatschappelijke schade opleveren. De dramatische toeslagenaffaire maar ook het discriminerende (inmiddels door de rechter verboden) Systeem Risico Indicatie (SyRI) hebben laten zien hoe dit werkt. De grote schaal en snelheid waarmee data kunnen leiden tot onjuiste conclusies en vervolgens de onrechtvaardige behandeling van vele duizenden burgers is schrikbarend. En daar maak ik me dus echt zorgen over.

Dataïsme
Als iets de afgelopen tijd dan ook duidelijk is geworden dan is het dat het heilige datageloof, ook wel dataïsme geheten, moet worden ingetoomd. Het voorkomen van terroristische aanslagen, het tegengaan van fraude, het uitbannen van kindermisbruik en het tegenhouden van het COVID-virus waren afgelopen decennium stuk voor stuk reden om meer persoonsgegevens te gaan verzamelen. Het leidde onder meer tot de sleepwet, de hackwet en de Corona-app waarbij steeds weer bleek: baat het niet, dan schaadt het wél.

De ‘privacywaarborgen’ zijn flinterdun en bieden geen enkel tegenwicht tegen het problematische kernidee van de wet.

Ondanks deze harde lessen stemde de Tweede Kamer vorig jaar tóch –na een achternamiddagdebat van een paar uur- schouderophalend voor de WGS. Nota bene op de dag dat het rapport Ongekend Onrecht over de toeslagenaffaire werd gepresenteerd. Een pijnlijke misser van ons parlement.

Ondermijning rechtsstaat
Te meer omdat de WGS de rechtsstaat op meerdere fronten ondermijnt. Dat leest u goed. De wet voldoet namelijk niet aan een aantal belangrijke rechtstatelijke principes. Zoals het fundamentele idee dat mensen onschuldig zijn tot het tegendeel bewezen is (onschuldpresumptie). Of de uitgangspunten van proportionaliteit en dataminimalisatie waarbij de overheid het lichtst mogelijke middel en dus de kleinst mogelijke hoeveelheid data dient in te zetten. Ook past de WGS niet binnen de eis van ‘doelbinding’ zoals de Europese privacywet AVG dat voorschrijft: als je data verzamelt voor doel A mag je deze niet gebruiken voor de doelen B, C en D. Maar het idee van de WGS is nu juist precies om bestaande datasets wél voor allerlei nieuwe doelen te gaan inzetten. Onhoudbaar, maar verantwoordelijk minister Grapperhaus doet gewoon alsof zijn neus bloedt.

De wetstekst spreekt hier en daar wel plichtmatig van ‘privacywaarborgen’ maar die zijn flinterdun en bieden geen enkel tegenwicht tegen het problematische kernidee van de wet: de ongecontroleerde inzet van enorme databergen tegen onschuldige burgers.

Grote stilte
Het frappante is dat er bijna geen haan naar kraait. De Autoriteit Persoonsgegevens heeft weliswaar de Eerste Kamer dringend geadviseerd dit wetsvoorstel in de huidige vorm niet aan te nemen, maar dat lijkt een druppel op de gloeiende plaat. Waar blijft het protest vraag ik mij wel eens vertwijfeld af? Afgelopen jaar verschenen amper artikelen over de WGS en terwijl deze dataramp zich stilletjes voltrekt, weet het grote publiek nog van niets. Misschien omdat data en algoritmes onzichtbaar zijn en niet erg tot de verbeelding spreken? Misschien omdat de tastbare gevolgen altijd pas achteraf duidelijk worden? De –destijds unaniem gesteunde- wetgeving achter de toeslagenaffaire en SyRI dateren immers ook uit 2013(!!). En misschien ook omdat we een blind vertrouwen in de overheid hebben als het gaat om onze data?

Religieus vertrouwen
Ik moet het u echt vertellen, maar dit haast religieuze vertrouwen in de Nederlandse overheid is al lang niet meer op zijn plaats. We hebben het vaak over privacyschendingen van Facebook en China maar vergeten dat onder andere de Nationale Politie, defensie en de Belastingdienst de wet recent hebben overtreden. Terwijl de roep om een betere uitvoering en herstel van de democratische rechtsstaat groot is, laat de Tweede Kamer deze wet haast zonder slag of stoot passeren. Op deze manier is van parlementaire controle en democratische tegenmacht conform de Trias Politica natuurlijk niet echt sprake.

Menselijke samenleving
Voor een menselijke samenleving in het digitale tijdperk is het cruciaal de inzet van data door onze overheid bij te sturen en te begrenzen. Dat moeten we doen omdat we weten dat er in het verleden al fouten zijn gemaakt en dat het gewoon aannemelijk is dat deze nieuwe wet forse problemen gaat opleveren. Ik zeg het nogmaals: denk nog maar eens aan de toeslagenaffaire. Na alle mooie woorden over ‘privacy’ is het tijd een daad te stellen en gemaakte fouten tijdig te corrigeren. Namelijk door de foute datawet WGS per direct in te trekken.

Jij kunt helpen de oorverdovende stilte te doorbreken door dit artikel te verspreiden in je netwerk. Met vereende krachten kunnen we een herhaling van de geschiedenis voorkomen.

Kees Verhoeven is eigenaar Bureau Digitale Zaken en voormalig lid Tweede Kamer voor D66 en voorzitter van de Raad van Advies van KNVI

Dit artikel verscheen eerder op de webiste van iBestuur, het platform voor iedereen die betrokken is bij de i-overheid. Online en offline: door online kennisdeling, een magazine en bijeenkomsten draagt iBestuur bij aan het ontwikkelen van een gemeenschappelijke visie op een efficiëntere, effectievere en klantvriendelijke overheid.